ბრაჰმანიზმი

                                                              ძველი ბრაჰმანიზმი

ინდური რელიგიის ისტორიის შემდგომი პერიოდი ძველ ბრაჰმანიზმად იწოდება. ეს პერიოდი ხასიათდება კულის გართულებით, რამაც, ერთის მხრივ გამოიწვია დიდი რელიგიური ლიტერატურისა და რიტუალურ საღვთისმსახურებო სახელმძღვანელოთა და, მეორეს მხრივ, კასტების, ანუ პროფესიონალ მოგვ-ბრაჰმანთა გამოჩენა. ეს არის ვედურიდან აბუდისტურ ხანაში გარდამავალი პერიოდი. რელიგიური აზრი უკვე ამჟღავნებს ინდრას ვარუნაზე გამარჯვების პირველ სედეგებს და ამზადებს იმ ატმოსფეროს, რომელშიც ჩაისახა ბუდიზმი. მას შემდეგ, რაც რელიგიური ცნობიერებიდან განიდევნა ერთადერთი ღმერთი-შემოქმედი, ყოვლისმპყრობელი და ამასთანავე ღვთაებრივი პრედიკატის ღირსი ერთადერთი სახე, რომელიც თავის მხრივ მორალურ კანონებზე წარმოდგენებთან იყო დაკავშირებული, ინდუსის თვალში, სამყაროს სურათი რადიკალურად უნდა შეცვლილიყო. არავითარი ზნეობრივი ღირებულებანი, არავითარი გონიერება, სამყაროში მხოლოდ ფიზიკური ძალა და ჯადოქრობა მეფობს. საკულტო რიტუალის ყოველი ნიუანსის დაცვით მოგვს ან ქურუმს შეუძლია მოთაფლოს ერთი ან რამდენიმე ე. წ. «ღმერთი» და აიძულოს, მისი ინტერესების შესაბამისად, აღასრულოს ესა თუ ის სასწაული. ან გამოიწვიოს მისთვის სასურველი ესა თუ ის მოვლენა. აქედან მომდინარეობს ის უპირველესი მნიშვნელობა, რაც ამ პერიოდში ენიჭება ქურუმთა ხელოვნებას, სარიტუალო და საღვთო ლიტერატურის ცოდნას. თუკი «ღმერთები» ზნეობრივად არაფრით განსხვავდებიან და არც არაფრით აღემატებიან ადამიანებს, და მაინც სამყაროს შემოქმედნი არიან, მაშინ ნათელია, რომ ყოველივე, რასაც ისინი აღასრულებენ, ხელმისაწვდომი და შესაძლებელია ადამიანებისთვისაც, თუკი ისინი შესძლებენ იმავე მაგიურ ძლიერებას მიაღწიონ, რასაც «ღმერთები» ფლობდნენ. უბრალო ადამიანი სასურველი სასწაულის მისაღწევად მოგვთან დადის, უხდის მას გარკვეულ საფასურს, ხოლო ეს უკანასკნელი მსხვერპლშეწირვის საფასურად ქრთამავს, ანუ მოისყიდის «ღმერთს» და ავალებს შეკვეთის შესრულებას. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მსხვერპლშეწირვას ძალუძს სასწაულების მოხდენა. თუკი მსხვერპლშეწირვას ასეთი მნიშვნელობა მიენიჭა, ადვილი წარმოსადგენია, რა როლი უნდა მინიჭებოდა იმ რიტუალებს, რომლებიც წინ უსწრებდა მას. ანუ მარხვას, გონებრივი და ფიზიკური ძალების კონცენტრირებას, სითბოს დაგროვების, ანუ «გახურების» რიტუალებს. ისინი დამოუკიდებელ და თავისთავად მაგიურ ქმედებებად წარმოგვიდგებიან. აქედან, თუკი «ღმერთი», რომელსაც მსხვერპლს სწირავს ადამიანი, ზნეობრივად არაფრით განსხვავდება მისგან და იმავე მეთოდით აღწევს სასწაულებს, რითაც ადამიანი ახერხებს ამას მისივე მეშვეობით, თვით ღმერთებიც მოგვებად წარმოგვიდგებიან, რომლებიც გამუდმებით აწარმოებენ ვარჯიშებს, რომლებიც წარმატებული მსხვერპლშეწირვისთვის არის საჭირო და მხოლოდ ამის შემდეგ ძალუძთ სასწაულის მოხდენა. ღმერთების მაგიური ძალა (prabhava) სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მათ მოსამზადებლად ასკეზის უფრო დიდი რაოდენობით ენერგია დააგროვეს, ვიდრე ნირმალურმა მოგვებმა. რაკი ეს საიდუმლო ნაპოვნია, ადამიანი უცებ იღებს ახალ დავალებას: დააგროვოს მოსამზადებელი ასკეზის ენერგია იმ რაოდენობით, რათა მან სასწაულთა ქმნა შეძლოს უშუალოდ, «ღმერთების» დახმარების გარეშე და გაუტოლდეს ღმერთებს. ცალკეული ადამიანები უდიდესი ენთუზიაზმით შეუდგებიან ხოლმე ამგვარი მიზნის აღსრულებას. ჩვენ ხაზს ვუსვამთ ინდური რელიგიური ცნობიერებიდან ინდრას მიერ ვარუნას გამოდევნის ლოგიკურ შედეგებს. თუკი ვედური პერიოდის დასაწყისში ადამიანი მიზნად ისახავდა და თავს ავალდებულებდა ვარუნას გზებით ევლო და მისი მოთხოვნები შეესრულებინა, ვარუნას დამხობის შემდგომ ადამიანის მიზანი მაგიური ძლიერების დაგროვება გახდა, რითაც ღმერთებთან გატოლებას შეეცადა. ადამიანმა ყოველგვარი ზნეობრივი პასუხისმგებლობისა და შემოქმედყოვლისმპყრობელი ღმერთისადმი მორჩილების გარეშე მოინდომა გაღმერთება. ძველი ბრაჰმანიზმის მითები სავსეა იმ სახელგანთქმულ ასკეტთა ცხოვრების აღწერით, რომელნიც გაბედულად შეუდგნენ მაგიური ძლიერების მოპოვების ამ გზას. თავის მხრივ, «ღმერთები»

გამუდმებულ შიშში ცხოვრობენ და თვალ-ყურს ადევნებენ მოკვდავთ, რათა ვერავინ დააგროვოს ასკეტური ენერგიის ის რაოდენობა, რაიც საკმარისი იქნებოდა ღვთაებრივის ტოლფასი მაგიური ძალის მისაღებად. როგორც კი «ღმერთები» შეიტყობენ, რომ ამა თუ იმ ტყეში ცხოვრობს და ასკეტურ ენერგიას აგროვებს რომელიმე «muni», ისინი იმწუთასვე ცდილობენ ხელი შეუშალონ მას. ამ საქმეში მათ ხშირად ეხმარება მზეთუნახავი (asparas), რომელსაც მიუგზავნიან ხოლმე ამ ადამიანს, რათა ყურადღება დაუფანტონ. ამაყ «მუნისა» და «ღმერთებს» შორის იწყება პაექრობა. ხშირად «მუნი» ჭრილობებსა და მთელ რიგ დაზიანებებსაც კი აყენებს «ღმერთებს». ამგვარი მითები ძლიერ დამახასიათებელია ძველი ბრაჰმანიზმისთვის. აქ ღმერთები და ადამიანები ერთმანეთის მოპაექრეები არიან, რამაც რელიგიური ცნობიერება «ღმერთების» უძლეველობის დაკნინებამდე და დამცირებამდე მიიყვანა. ამის გამო რელიგია უკვე აღარ არის რელიგია და, გასაგებია, რომ რელიგიური აზროვნება აქ ვერ შეჩერდებოდა. ამასთანავე, წარმოდგენა სამყაროზე, როგორც თვითნება და ახირებულ ჯადოქართა ბრძოლის ველზე, ნამდვილად ეწინააღმდეგება ბუნებრივ მოვლენათა ფაქტობრივ სინამდვილეს, სამყაროს საერთო წყობას. ეს ფაქტი კი სამყაროს წყობის (არსებობის) რაღაც სხვა, ღვთაებრივი სუბსტრატის არსებობას ვარაუდობს და ძველი ბრაჰმანიზმი მის პოვნას ბრაჰმის იდეაში აპირებდა. სიტყვა brahman საკუთრივ ღვთისმსახურებას ნიშნავს. თუ ვედისტურ ეპოქაში ღვთისმსახურება განიღმრთობოდა და ხან «ღმერთი» brahspati-ს ხან კიდევ brahmanspati-ს სახეს ღებულობდა და ღვთაებრივი მოგვის როლს თამაშობდა, ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქაში, როდესაც მსხვერპლშეწირვამ და მასთან დაკავშირებულმა ასკეტურმა ვარჯიშებმა დამოუკიდებელი კოსმიური სახე მიიღეს და ღმერთებისა და ადამიანებისთვის მაგიური ძლიერების წყაროდ იქცნენ, ბრაჰმის მცნებამ სრულიად ახალი და განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა. ანუ: მაგიური ძლიერების წყაროდან ის ყოფიერების წყაროში ყოფიერების ერთგვარ «რეზერვუარად» გადაიქცა. ანუ სუბსტანციად იქცა, რომელიც ყოფიერების სისრულეს არის დაუფლებული. ბრაჰმა ერწყმის ატმანს (atman), ანუ სამყაროს სულს, ივარაუდება, რომ სამყაროში ყოველივე არსებული აუცილებლად შეიცავს თავის თავში ბრაჰმის იმ ნაწილს, რომლის გარეშე არ არსებობს ყოფიერება. ყოველივე წარმავალია ბრაჰმის გარდა. ყველაფერი ინგრევა (ბრაჰმის «ღამეები») და მერე, შესაძლოა, ისევ შეიქმნას (ბრაჰმის «დღეები») — ბრაჰმა კი რჩება. ამ ეპოქაში ბრაჰმა უმთავრესად რაღაც განყენებული ცნებაა («აბსოლუტური ყოფიერება», «სუბსტანცია») და არა ანთროპომორფული ან, საერთოდ, გონიერი არსება. ბრაჰმის, როგორც ყოველივე არსებულის (მათ შორის ღმერთებისაც) საერთო და, ასე ვთქვათ, პასიური წყაროს იდეა ბრაჰმანიზმის მთავარი, დომინანტური იდეაა. ბრაჰმა წარმოდგება, როგორც აბსოლუტური ღმერთის სუროგატი, სწორედ რომ სუროგატი, რამეთუ რაიმე მორალურ, ზნეობრივ არსს ბრაჰმის იდეა არ შეიცავს. ბრაჰმა, მოცემული იდეის თანახმად, წარმოადგენს «სიცოცხლის საწყისს» და არა ცოცხალ პიროვნებას. ბრაჰმის იდეასთან დაკავშირებულია სხვა მნიშვნელოვანი ფაქტორი ამ ეპოქისა, — ანუ სწავლება სულთა გადასახლების შესახებ. თუკი, ბრაჰმის იდეის თანახმად, ყოველივე ერთი და იგივე მასალისგან — ბრაჰმის სუბსტანციისგან შეიქმნა, იშლება პრინციპული ზღვარი არა მხოლოდ ღმერთსა და ადამიანს შორის, არამედ ადამიანსა და ცხოველს შორისაც. სულთა გადასახლების საფუძვლები, შესაძლებელია, შორეულ წარსულში ანიმიზმისა და ტოტემიზმის გადმონაშთებში ძევს, მაგრამ ამის შესახებ ვედებში მინიშნებაც კი არ გვხვდება და, როგორც სისტემატური მოძღვრება, პირველად ძველი ბრაჰმანიზმის ხანაში ამ ეპოქის მთავარ და ახალ იდეასთან — ბრაჰმასთან დაკავშირებით შემოდის. ამ იდეის თანახმად, სული არის ბრაჰმის ნაწილი. ის, წყდება რა თავის წყაროს, უერთდება სხეულს, მაგრამ საბოლოოდ მაინც უნდა დაუბრუნდეს ამ თავის პირველწყაროს და ისევ შეერწყას ბრაჰმას, ოღონდ ამისთვის განვითარების რამდენიმე სტადია უნდა გაიაროს და განიწმინდოს მატერიასთან კავშირისგან. ზუსტად არის დადგენილი სულის განვითარების სტადიები. თავიდან ის ცხოვრობს (არსებობს) მატლებში და სხვა მის მსგავს არსებებში, შემდგომ გადასახლდება შედარებით პატივდებულ და ბოლოს დაბალი კასტის ადამიანის სხეულში, მისი სიკვდილის შემდეგ კი ზემდგომი კასტის წარმომადგენლის სხეულში და ა. შ. ასე გრძელდება გადასახლება, ვიდრე სული არ ჩასახლდება უმაღლესი კასტის წარმომადგენლის, ანუ ქურუმის სხეულში. მხოლოდ ამ უკანასკნელის სიკვდილის შემდეგ დგება მატერიისგან «განთავისუფლების» ჯამი და სული თავისი გადასახლების ერთ-ერთ რომელიმე საფეხურზე რაიმე დანაშაულს ჩაიდენს ეს წესი დაირღვევა და ადამიანს უმდაბლეს საფეხურში მოუწევს გადასახლება. რაც უფრო მძიმეა დანაშაული, მით უფრო დაბალია საფეხური, რომელშიც გადასახლდება «დასჯილი» სული. ყოველი არსების ეს უნარი, — თავისი საქციელით განსაზღვროს თავისი სულის შემდგომი გზა, კარმად იწოდება. ერთი შეხედვით, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ სწავლება კარმის შესახებ მორალურია და შეიძლება წარმოადგენდეს ერთგვარ სტიმულს სათნო ცხოვრებისთვის, მაგრამ სინამდვილეში ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქისთვის კარმის იდეა, არც მეტი, არც ნაკლები, ოდენ კასტური წყობილების მისტიკური გამართლებაა. ცოდვები, რომელთა გამოც ადამიანის სული უმაღლესიდან უმდაბლეს არსებამდე (საფეხურამდე) ეშვება, ძირითადად მდგომარეობს რიტუალების დარღვევაში, უფროსის უპატივცემულობაში, სიძუნწეში, განსაკუთრებით მოგვთა მიმართ გამოჩენილ სიძუნწეში და სხვა. უფრო მაღალზნეობრიობის საწინააღმდეგო ხასიათის ცოდვები ასევე კასტური წყობის პოზიციიდან ფასდება. ასე, მაგალითად, უმაღლესი კასტის ადამიანი მკვლელის სული ჯოჯოხეთში მიდის (naraloka), საიდანაც მას კასტურ საფეხურებზე აღმასვლა უკვე თავიდან, მატლებიდან უწევს. თუ იმასაც მივუმატებთ, რომ ერთი და იგივე ცოდვისთვის უმაღლესი კასტის წარმომადგენელი უფრო მსუბუქად ისჯება (შედარებით უფრო დაბალი, მსუბუქი გადასახლება), ვიდრე დაბალის კასტისა, მაშინ ცხადი ხდება, რომ მორალზე, ამ სიტყვის ჩვენებური გაგებით, ლაპარაკიც კი ზედმეტია. თუ ადამიანი დარწმუნებულია, რომ მისი წოდებრივი მდგომარეობა იმ ქმედებათა მექანიკური შედეგია, რაც წინა ცხოვრებაში ჩაუდენია და მის ამჟამინდელ საქციელზე ბევრად იქნება დამოკიდებული მისი მომავალი ცხოვრება და სოციალური მდგომარეობა, რომ ეს ბუნების კანონია და არა ვინმეს მიერ მოგონილი თეორია, მაშინ იგი სოციალური უთანასწორობის არარსებობასაც ირწმუნებს: იქ, სადაც კარმული განვითარების პრინციპებს აღიარებენ, «სოციალური საკითხი» არ დგას. * ასეთია ზოგადად ძველი ბრაჰმანიზმის მსოფლმხედველობა. ეს ყველაფერი არის ინდუისტური რელიგიური შეგნებიდან ვარუნას, ამ ერთადერთი შემოქმედისა და ყოვლისმპყრობელის, განდევნის შედეგი. აქედანვეა ღმერთების ზნეობრივი დაცემაც და ჭეშმარიტი, ღვთაებრივი ატრიბუტებისგან მათი განძარცვაც, რასაც, თავის მხრივ, მოჰყვა — ადამიანის მისწრაფება მაგიურ ძალასთან მიმართებაში გატოლებოდა ღმერთებს. გაჩნდა სამყაროს ბრმა ბედისწერის იდეა, რომელშიც ღმერთები და ადამიანებიც მონაწილეობენ, და რომლიდანაც გამოსავალი არ არსებობს. ამ ეპოქის რელიგიურ მოღვაწეებს აშინებთ ის ბნელი უფსკრული, რომლის წინაშეც აღმოჩნდა რელიგიური შეგნება. სამყაროს წრებრუნვის უაზრობა თავისი სულთა გადასახლებებით, ბრაჰმის «დღეებით» და «ღამეებით», ამასთანავე ყველა არსებისთვის საბედისწერო აუცილებლობა, რომელსაც ღმერთებიც ექვემდებარებიან, მონაწილეობა მიიღონ ამ წრებრუნვაში აშინებდა და ამავდროულად აღაშფოთებდა ადამიანის ცნობიერებას. ისინი, ვინც მიეჩვია ღმერთებთნა, როგორც თანასწორ არსებებთან ბრძოლას, ინდუსი მოაზროვნეები ამჯერად აუჯანყდნენ თვით სამყაროს აგებულებას, ამ არავისგან დაწესებულ, მაგრამ მაინც აუცილებელ კანონს, რომელიც საშინელი იყო თავისი უცილებლობით და აღმაშფოთებელი უაზრობით. რელიგიურმა აზროვნებამ დაისახა მოეძებნა გამოსავალი ყოფიერების წრებრუნვიდან, ცხადია, საკუთარი ძალებით და ღვთის დახმარების გარეშე, რაც სრულიად ლოგიკურია, რადგან ღმერთები თვითონაც ამ წრებრუნვას არიან დაქვემდებარებულნი და არ შეუძლიათ მისგან გათავისუფლება, ბრაჰმა კი (თუ საერთოდ არის შესაძლებელი ღმერთი ვუწოდოთ მას) თვითონაც არის ამ უაზრო წრებრუნვის ერთგვარი გამოხატულება. ყოფიერების წრებრუნვიდან გამოსვლის პრობლემაზე გაძლიერებულად მუშაობს ძველი ბრაჰმანიზმის ეპოქის მიწურულის რელიგიური აზროვნება. ჩნდება რამოდენიმე ფილოსოფიური სისტემა, რომელშიც ამ საკითხს მთავარი ადგილი უჭირავს. უმეტესწილად ხსნას რომელიღაც საიდუმლოს ჭვრეტაში ხედავენ. ხოლო თუ რა უნდა ჭვრიტონ და შეიმეცნონ დამოკიდებულია სისტემის ხასიათიდან. არსებობდა მონისტური და დუალისტური სისტემები. პირველთაგან უმთავრესია «ვედანტას» (Vedanta «ვედების დასრულება») სისტემა, რომლის მიხედვითაც არაფერი არსებობს ერთი, განუყოფელი და უცვალებელი სულიერი სუბსტანციის (Brahman ან Atman) გარდა; ყოველი ადამიანი წარმოადგენს ამ სუბსტანციას, არა სახეცვლილ (რადგან ის უცვალებელია), ან მის ნაწილს (რადგან ის განუყოფელია), არამედ, უბრალოდ, მთლიან სუბსტანციას. სამყაროს მოჩვენებითი მრავალფეროვნება და მთელი კოსმიური წრებრუნვა სულთა გადასახლებებითურთ, განადგურებითა და კვლავშექმნითურთ და ა. შ. არის სიცრუე, ტყუილი (maya), რომელიც გამოწვეულია უცოდინრობით (avidya); როგორც კი ადამიანი შეიმეცნებს თავისი სრულ იდენტურობას აბსოლუტურ სულთან, დაუყოვნებლივ გამოვა ამ წრებრუნვიდან; მისი სხეულის ხილვადობა ჯერ კიდევ შენარჩუნდება გარკვეული დროის განმავლობაში, მეთუნის ჩარხის ტრიალის მსგავსად, რომელმაც ეს ესაა დაასრულა თიხის ჭურჭლის ჩამოსხმა, მაგრამ მის სულს უკვე აღარ გააჩნია ინდივიდუალური არსებობა და სიკვდილის შემდეგ არსად გადასახლდება, არამედ ისე დაიძინებს, რომ არაფერი დაესიზმრება. დუალისტურ სისტემას კი წარმოადგენს ფილოსოფოს კაპილას სისტემა, რომელსაც ეწოდება «სანკხია», და მასთან შერწყმული ფილოსოფოს პატანჯალის სწავლება «იოგა» (თეორიული ნაწილი). ამ სწავლების მიხედვით სიცოცხლე წარმოიშვება ორი სუბსტანციის: სულიერისა (Purusha, Atman) და მატერიალურის (Prakrti), შეერთების შედეგად, რომლებიც სრულიად განსხვავებულნი არიან ერთურთისგან, მაგრამ ვერ შეიმეცნებენ ამ სხვაობას და ერთურთისკენ მიიზიდებიან. საკმარისია ადამიანის სულმა ნათლად შეიგნოს თავისი ბუნების განსხვავებულობა მატერიის ბუნებისგან და ღრმად განიმსჭვალოს ამ შეგნებით, რომ ის მყის გათავისუფლდება სხეულთან კავშირისგან და სიკვდილის შემდეგ დაკარგავს მატერიის მიერ მიზიდვის უნარს (ანუ მატერიის მიზიდულობისგან გათავისუფლდება): ასეთი სული უკვე არსად გადასახლდება, არამედ სიკვდილის შემდეგ სულიერ სუბსტანციაში აითქვიფება. ყოველგვარი ყოფიერება არის ტანჯვა, ამიტომაც, ყოფიერების წრებრუნვიდან გამოსვლა აღნიშნული წესით ყველასთვის რეკომენდირებულია. იოგას სკოლამ შეიმუშავა ფსიქოფიზიკურ ვარჯიშთა მთელი სისტემა, რომელიც ხელს უწყობს სულის სხეულისგან ემანსიპაციას და სულიერ და მატერიალურ სუბსტანციებს შორის განსხვავებათა წვდომას. ნაწილობრივ ეს ვარჯიშები წარმოადგენენ იმ ასკეტურ ქმედებათა შემდგომ სრულყოფას, რომლებიც ადრე სულ სხვა მიზნით აღესრულებოდა. როგორც ამ გადმოცემიდან ჩანს, ხსენებული ფილოსოფიური სისტემები გვერდს უვლიან ღმრთის იდეას, ასევე სიკეთისა და ზნეობრიობის ცნებებს. თუმცა მათი ადეპტები ჯერ კიდევ ვერ ბედავენ აშკარად გაწყვიტონ კავშირი «გაბატონებულ რელიგიასთან». თითოეული ასეთი სისტემა, უკიდურეს შემთხვევაში სიტყვით მაინც, აღიარებს მთელ «წმიდა წერილს», ღებულობს საწესჩვეულებო კანონს და კასტურ წყობილებას. მაგრამ ლოგიკა ითხოვდა ამ ცრურწმენებისგან გათავისუფლებასაც და ეს კავშირი სწორედ ბუდიზმმა გაწყვიტა.